जय प्रकाश महातो, विराटनगर, श्रावण २४ गते । त्रेतायुगमा सूर्यवंशी राम र माता सीताको जुडुवा पूत्रहरु कुश र लव शास्त्र र शस्त्रमा निपुन थिए । हिन्दुधार्मिक शास्त्रमा कुश र लवको चरित्र, स्वाभाव र संस्कार आजपनि अनुकरणीय रहेको छ । सनातनधर्ममा साउने पूर्णिमाको निकै ठुलो महिमा रहेको र यस दिनलाई सबै भन्दा पवित्र उत्सव मनाउने दिवसको रुपमा चित्रण गरिन्छ । कुश र लवको जन्मको तिथिमिति र जन्म स्थानको बारेमा केही शास्त्रीय कुराहरुको चर्चा गरौं ।
कुशलवको जन्मतिथि र नामाकरणका तथ्यहरु ः
१) कुश लव जयन्ती महोत्सव भारतको जबलपुर (मध्यप्रदेश) मा कुशको श्रीमूर्ति स्थापनाको क्रममा विद्धान माहमंडलेश्वर पूज्य स्वामीज्यूले आफनो आशिवचनमा भन्नु भयो कि भगवान श्री कुश र श्री लव मर्यादा पुरुषोत्तम भगवान श्रीराम र माता सीताको जेष्ठ पुत्रको रुपमा भगवान कुश र कान्छो छोरोको रुपमा भगवान लव जन्मनु भएको हो । मर्हिष वाल्मीकिको आश्रममा श्रवाण संदी पुर्णिमाको अद्र्धरात्रीमा जन्म भएको र जन्म भएपछि एक महिना सम्म जन्मउत्सव मनाएको थियो । मर्हिष वाल्मीकिले माता सीतालाई वन देवीको रुपमा सबैलाई परिचय गराउनु भएकोले कुश र लव वन देवीमाता सीताको पुत्रहरु भनेर चिनिथ्यो । मर्हिष वाल्मीकिले कुश र लवलाई शस्त्र र शास्त्र दुवै क्षेत्रमा निपुण गराएका थिए । कुश र लवलाई युद्ध कौशलमा सक्षम र सवल वनाउदै संस्कारको पनि मर्हिष वाल्मीकिले ज्ञान दिएका थिए । अर्थात मर्हिष वाल्मीकिले सबै प्रकारको ज्ञान र शक्ति दिएका थिए । त्यसैले वाल्यकालमा नै कुश र लवले धेरै किसिमको कल्याणकारी र स्वाभिमानी कार्यहरु गरेर देखाएका थिए । (स्रोत – पत्रिका – पेज १२, मासिक कुशवाहा समाचार ः वर्ष ७, अंक ३ को सम्पादकियमा र अंक ४, सितम्बर २०१०, जबलपुर मध्यप्रदेशवाट प्रकाशित, प्रकाशन कार्यालय—१७९२, नवआर्दश कालोनी, गढा रोड, जबलपुर (म.प्र) ।

२) कुश र लवको जन्मसाउन महिनाको पूर्णिमाको दिन श्रीरामको पत्नी माता सीताको कोखबाट यमजपुत्रहरु कुश जेठो पुत्रको रुपमा र लव कान्छो पुत्रको रुपमा जन्मनु भएको कुरा रामायण सिरियलमा निर्देशक रामानन्द सागरले देखाउनु भएको छ । (स्रोत – रामायण टेलिसिरियल, निर्माता÷निर्दैशक – रामानन्द सागर, उत्तर रामायण खण्ड) ।
३) महर्षि वाल्मीकिले विधिपूर्वक सीताको दुई पुत्रहरुको जातकर्म र संस्कार सम्बन्धी सबै कर्महरु कुशों र लवोंबाट विधिपूर्वक सम्पन्न गर्नु भएकोले सीता पुत्रहरुको नाम कुश र लव राखियो । (स्रोत – लवकुश चरित्र पेज २४३, सप्पादक जयदयाल गोयन्दका प्रकाशक एवं मुद्रक ः गीता प्रेस, गोरखपुर अठारहवाँ, पुनर्मुद्रण) ।
४) कुश र लवको जन्म तिथिमिति र जन्म स्थान
जन्म स्थान – चितवन जिल्ला माडी न.पा. वडा न १ बाल्मीकि आश्रम ।
जन्म तिथिमिति – श्रवाण संदी पुर्णिमाको अद्र्धरात्रीमा जन्मभएको÷साउने पूर्णिमाको तिथिमा
वंशः सूर्यवंशीमाता सीता र पिता रामको सुपुत्र कुश र लव ।
यो दिवस पनि नेपाली इतिहासको महत्वपूर्ण अंश हो । भगवान कुश र लवको कृतिलाई विद्यालयहरुमा सामाजिक विषयको पाठ्यक्रममा राखेर भावी पुस्तामा शिक्षित दिक्षित गर्नु पर्ने आवश्यकता रहेको देखिन्छ ।
कुश र लव को अर्थ
वाल्मीकीय रामायणको उत्तरकाण्डमा कुशी–लवउल्लेख भएको पाईन्छ । वाल्मीकीय रामायणमा दशरथ नन्दनश्री रामचन्द्रको यमजपुत्रकुश–लवको अर्थ प्रस्तुत गर्दछ । तर स्वामी विद्यानन्दजी सरस्वतीले आफनो “रामायण भ्रान्तियां और समाधान”नामक पुस्तकमा टिप्पणी गर्दै स्वामी विद्यानन्दजी सरस्वतीको नजरमा कुशी–लव को अर्थ चारण” रहेको आफनो तर्क प्रस्तुत गर्न खोजेको पाईन्छ । (स्रोत ः अखिल भारतीय कछवाहा (कुशवाहा) क्षत्रिय महासभाको मासिक मुखपत्र ः “कछवाहा–कुशवाहा क्षत्रिय बन्धु”वर्ष ९, अंक ५—६, दिल्ली अगस्त सितम्बर १९९५, प्रधान सम्पादक यशराम सिंह “अडिग”) ।
नोट – (१) “यमज”को अर्थ ः एकै गर्भवाट एकै समयमा जन्मेका युगल÷एकै पल्ट एउटै गर्भवाट जन्मेका जोडी वच्चा÷जुम्लयाहा (२) “चारण” को अर्थ ः घुमफिर गर्दै हिड्ने मानिस÷गवैया÷वेद पुराण पढने मानिस÷चारणहरुद्धारा गाईने राजा–महाराजाहरुको कीर्ति–गाथा । (३) “कुश”को अर्थ ः रामका जेठा छोराको नाम (४) लव को अर्थ ः रामको एक छोरा । (स्रोत ः नेपाली बृहत् शव्दकोष, प्रकाशक ः नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, निर्देशक प्रा. बालकृष्ण पोखरेल,पाँचौं संस्करण वि.स. २०५८) ।
स्वामी विद्यानन्दजी सरस्वतीले कुश लवको बारेमा गरेको टिप्पणीलाई सकारात्मक दृष्टिले व्याख्या गर्नु पर्ने देखिन्छ । हामी सबैलाई यो विषय थाहा छ कि श्री रामचन्द्रको आदेशानुसार गर्भवति माता सीतालाई वाल्मीकि आश्रम नजिक छोडेर लक्ष्मण अयोध्या फर्किन्छ । माता सीतालाई महर्षि वाल्मीकिले आफनो आश्रममा लिएर जान्छ र केहीदिन पछि माता सीताको गर्भवाट जुम्लयाहा पुत्रहरु कुश लवको जन्म हुन्छ । महर्षिवाल्मीकि आश्रम जंगलमा भएकोले घुमफिर गर्न र खाना पकाउनको लागि दाउरा ल्याउन जंगल जानु पर्ने बाध्यता थियो । वाल्य वस्थामा वाच्चपनमा सबैले खुशी मुन्द्रामा गीत गाउने गर्छ जसलाई गवैया भनिन्छ । अनुशासन, आज्ञाकारी र ज्ञानीको प्रतिकको रुपमा रहेको कुश लवले महर्षि वाल्मीकिको आश्रममा वेद पुराणको शिक्षा ग्रहण गर्नु भयो । शस्त्र र शास्त्रमा निपुणता हासिल गरेको कुश लवको चर्चा संसारभर भईरहेको थियो । महर्षिवाल्मीकिले राजामहाराजाको कीर्ति गाथाको बारेमा पनि कुश लवलाई शिक्षा दिनु भएको थियो । जुन शिक्षालाई गीतको माध्यमवाट सबैलाई हृदय छुने गरी सुनाउनु हुन्थ्यो । यही कारण स्वामी विद्यानन्दजी सरस्वतीले आफनो पुस्तकमा कुश लवको अर्थलाई चारण भनेको हुनुपर्छ । त्यसैले स्वामी विद्यानन्दजी सरस्वतीले कुश–लवलाई चारणको रुपमा कल्पना गरेको हुनुपर्छ । एउटै शव्दको अर्थ भुगोल र भाषा संस्कृति अनुसार फरक फरक हुन्छ ।
नेपालको बाल्मीकि नगर (भैंशालोटन भन्ने ठाँउ) नारायणी र तमसानदीको संगम स्थल त्रिवेणीमा आदीकवि महर्षि बाल्मीकिले रामायाण जस्तो इतिहास लेख्नु भएको थियो । यो इतिहास विश्व कै लागि अमूल्य ग्रन्थ भएपनि नेपाल र नेपालीको लागि गौरवको विषयहो । (स्रोत ः आर्य जगतको महाविभूतिहरु, लेखक मंगलकुमार नेपाल, प्रकाशकः नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, पेज न. ४१) । त्यसैले, नेपालकोपहिलो ग्रन्थबाल्मीकि रामायण र नेपालीको पहिचानहो । लेखक ः महतो भाषा संस्कृति प्रतिष्ठानको अध्यक्ष हुनुहुन्छ ।